Bij het maken van beleid zijn er verschillende afwegingsmethoden. Een Maatschappelijke Kosten Baten Analyse (MKBA), Kosteneffectiviteitsanalyse (KEA) of Impactassesment (IA) zijn voorbeelden daarvan. Ze helpen zichtbaar te maken wat een investering in de gezonde leefomgeving oplevert. We geven je een overzicht van afwegingsmethoden.
Welke afwegingsmethode kan je wanneer helpen? Waarop moet je letten? Gebruik het onderstaande overzicht om te bepalen welke van de methoden het meest passend is voor welke beleidsbeslissing. Het meest uitgebreid gaan we in op de MKBA. Het is een analyse waar vaak naar gevraagd wordt binnen gemeenten en provincies, maar waarvan de uitvoering uitdagend is. Hoe zit dit?
overzicht afwegingsmethoden
|
Afwegingsmethode |
Wanneer |
|---|---|
|
Maatschappelijke Kosten Baten Analyse (MKBA) |
Als (vrijwel) alle verwachte kosten en baten kunnen worden gekwantificeerd én gemonetariseerd en een afweging op basis van financiën gewenst is |
|
Kosteneffectiviteitsanalyse (KEA) (o.b.v. maatschappelijke kosten) |
Als er sprake is van een duidelijke gezondheidsdoelstelling (bijvoorbeeld, diabetes in de wijk verminderen) |
|
Kengetallen KBA Indicatieve MKBA |
Als er te weinig wetenschappelijk onderbouwde effecten of waarderingen zijn, maar je wel wat wilt doen? |
|
Multicriteria-analyse (MCA) |
Als monetariseren niet nodig is maar wel diverse soorten effecten worden meegenomen |
|
Impact assessment (IA) |
Als in een vroeg stadium van de besluitvorming een overzicht van effecten nodig is |
|
Participatieve waarde evaluatie (PWE) |
Als een visie van de inwoners gewenst is om mee te laten wegen in de keuze |
|
Ex-post evaluatie |
Als het beleid al is uitgevoerd, ter evaluatie van de gekozen beleidsoptie |
Wees duidelijk
Communicatie rond kosten- en batenafwegingen gaat al snel over een MKBA (MKBA is een ‘modewoord’) terwijl vaak een minder uitgebreide afwegingsmethode wordt gebruikt. Communiceer op voorhand duidelijk voor welke afwegingsmethode is gekozen en voorkom dat bij beleidsmakers en stakeholders verkeerde verwachtingen ontstaan over het resultaat.
In onderstaande uitklappers worden de verschillende afwegingsmethode toegelicht:
MKBA
Een MKBA is “een afwegingsmethode die vanuit het perspectief van de maatschappij als geheel de voor- en nadelen van een beleidsmaatregel systematisch in beeld brengt en waardeert”.
Bij een MKBA gaat het om het afwegen van positieve en negatieve effecten van een project op de welvaart van de maatschappij. Dit zijn directe en indirecte effecten van vele verschillende thema’s. In een MKBA worden die allemaal naast elkaar gelegd.
Men beschrijft hiervoor een optie waarbij niets verandert en verschillende opties waar dit wel het geval is (de beleidsopties). Voor al die opties worden de verwachte kosten en baten in kaart gebracht. Daarna kan men een onderbouwde keuze maken.
Binnen een MKBA worden alle effecten in geld uitgedrukt (gemonetariseerd). Aspecten waarvoor (nog) geen marktprijzen bestaan, zoals welzijn, biodiversiteit of sociale cohesie, worden waar mogelijk ook meegenomen in een MKBA.
Veeleisende analyse
Een MKBA vraagt (relatief) veel technische en economische kennis, expertise en middelen. Een gespecialiseerd adviesbureau voert de analyse uit. De context, zoals de schaalgrootte, beschikbaarheid van de data en de tijdsperiode van een project (wat is de huidige kennis, wat kosten zaken nu en in de toekomst), beïnvloedt hoe en welke effecten meegenomen worden. Daarom vraagt ieder project een andere nieuwe MKBA.
Een MKBA is heel nuttig en zou meer toegepast kunnen worden op nationaal niveau. Juist voor de gezonde leefomgeving zijn er veel kansen. Voor de lokale praktijk, zoals bij gemeenten, is de toepassing lastiger.
Een MKBA is de meest arbeidsintensieve en langst durende variant van een kosten-batenanalyse. Het vergt dus een relatief grote investering van tijd, geld en capaciteit. Verder is de benodigde data op lokaal niveau niet altijd beschikbaar, waardoor een MKBA op gemeentelijk niveau vaak niet mogelijk is.
Wat kan een MKBA wel en niet opleveren? Een overzicht ingedeeld naar de planfasen:
|
Planfasen |
Omschrijving |
|---|---|
|
1) Huidige situatie van het plangebied |
In deze planfase wordt de huidige situatie van het plangebied met de daarbij behorende probleemanalyse vastgesteld. Wat gaat er mis of kan worden verbeterd? Vervolgens wordt het nul-alternatief vastgesteld: wat als we het huidige beleid voortzetten? Met dit nul-alternatief worden later de beleidsalternatieven vergeleken. |
|
2) Ambitie en Visie |
Bij visieontwikkeling gaat het om het ontwikkelen van een benadering die aansluit bij het (politiek) draagvlak. In deze fase is het effectief om verschillende beleidsalternatieven te definiëren en op een hoog abstractieniveau uit te werken met generieke kengetallen voor bepaalde effecten, kosten en baten. Vaak past een andere afwegingsmethode hier beter dan een MKBA. In een latere fase kunnen deze alternatieve afwegingsmethoden dan alsnog worden doorontwikkeld naar een volwaardige MKBA. |
|
3) Planvorming |
Bij de planvorming worden de beleidsalternatieven gedetailleerder uitgewerkt en kan een volledige MKBA worden uitgevoerd. Het is belangrijk om na te gaan of een beleidsalternatief voldoende kan worden uitgewerkt aan de hand van kennis en informatie om ook van meerwaarde te zijn voor de planvorming. Vragen die hierbij gesteld kunnen worden zijn: welke onzekerheidsmarge is aanvaardbaar? En is bij een onzekerheidsmarge nog altijd een goed onderscheid te maken tussen beleidsalternatieven binnen planvorming? Zijn er verschillende varianten of scenario’s mogelijk om de onzekerheid te verkleinen? De onzekerheid moet worden geduid binnen de MKBA en grote onzekerheid kan aanleiding zijn voor nader onderzoek met als doel de onzekerheid te verkleinen; óf om vast te stellen dat keuzes in beleid moeten plaatsvinden met een bepaalde mate van onzekerheid. Het is mogelijk dat een andere afwegingsmethode passender is, bijvoorbeeld als het antwoord op de onderzoeksvraag geen monetarisering vereist. Tijdens het uitvoeren van de MKBA kan naar voren komen dat het schaalniveau moet worden aangepast of dat aannames vervangen moeten worden door gegevens. Er kan uiteindelijk onzekerheid overblijven, maar dat is niet voldoende reden om de MKBA helemaal niet uit te voeren. Het kan juist nuttig zijn om in te zien dat besluiten met een bepaalde mate van onzekerheid dienen te worden genomen. |
|
4) Monitoring en Evaluatie |
Wanneer de gemeente een beleidsalternatief uitgevoerd heeft, is het belangrijk om de daadwerkelijke kosten en de baten vast te stellen. Hiermee kan het beleidsalternatief verder worden ontwikkeld. Hierbij wordt doelbereik, doeltreffendheid en doelmatigheid van het gevoerde beleid onderzocht. In principe kan de gemeente hiervoor een MKBA gebruiken. |
De verkenning van het RIVM gaat nog uitgebreider in op de inzet van een MKBA. Het beschrijft het stappenplan, de voorwaarden en vereisten voor het uitvoeren van een MKBA.
Kosteneffectiviteitsanalyse vanuit maatschappelijk perspectief ((M)KEA)
Een MKEA drukt de kosten en baten van beleid uit in een effectmaat (zoals bloeddruk, progressievrije overleving, BMI (Body Mass Index. De BMI is een index die de verhouding tussen lengte en gewicht bij een persoon weergeeft. De BMI wordt veel gebruikt om een indicatie te krijgen of er sprake is van overgewicht of ondergewicht.), aantal tevreden burgers of aantal wandelminuten). In een MKEA worden kosten en baten toegerekend naar de effectmaat die voor de beleidskeuze van het grootste belang is. Er wordt gekeken hoe vanuit kostenminimalisering een maatschappelijk effect kan worden bereikt, geredeneerd vanuit een beleidsalternatief of een maximaal budget.
Hierbij wordt gezocht naar effectmaximalisering per euro. Dit kan voornamelijk nuttig zijn als de doelen van het beleid niet ter discussie staan (bijvoorbeeld als deze in internationale verdragen zijn vastgelegd), maar de concrete invulling van de manier om die doelen te bereiken wel.
De KEA is een afgeslankte versie van een MKEA. De KEA wordt gebruikt wanneer het niet mogelijk, of te kostbaar, is om alle doorwerkende effecten mee te nemen.
Kengetallen KBA/Indicatieve MKBA
In een kengetallen KBA wordt gerekend met kengetallen voor effecten en het bepalen van kosten en baten. Ten opzichte van een MKBA heeft de kengetallen KBA een kortere doorlooptijd. De kengetallen KBA heeft een kwantitatief eindresultaat met een grotere onzekerheidsmarge dan een MKBA. De indicatieve MKBA maakt gebruik van grove aannames en inschattingen (eventueel ter voorbereiding op een volledige MKBA). De beste beleidsalternatieven worden grofweg geselecteerd. Dit iwordt ook wel eenquick-scan KBA genoemd. Beide vormen stellen lage eisen aan de benodigde informatie voor het bepalen van effecten en monetarisering. Deze analyse kan snel worden opgezet om een eerste beeld te krijgen vanuit onderbouwde aannames.
Multicriteria-analyse (MCA)
Waar een MKBA de effecten in geld uitgedrukt, is de MCA een analyse waarbij effecten tegen elkaar worden afgewogen op basis van (expert)opinie. Deze afwegingsmethode wordt ook vaak toegepast in milieueffectrapportages. Bij deze analyse moet worden opgepast voor dubbeltellingen van effecten, of een slecht onderbouwde gewichtskeuze per effect.
Impact Assessment (IA)
De IA is een analyse die effecten individueel in beeld brengt zonder deze te monetariseren. Deze effecten kunnen kwantitatief of kwalitatief zijn. Dit effectenoverzicht is over het algemeen laagdrempelig, kan helpen een eerste schifting te maken tussen een groot aantal beleidsalternatieven en kan in een vroeg stadium de beperkingen signaleren om effecten te kwantificeren. Dit kan relevante input zijn voor het vervolgens goed uitvoeren van een MKBA. De effecten zijn echter niet objectief vergelijkbaar of op te tellen.
Participatieve Waarde Evaluatie (PWE)
De TU Delft ontwikkelde de PWE om de belangen en beleving van grote groepen stakeholders te faciliteren. Het betreft een enquête die de voorkeuren van respondenten betreffende budgetverdeling in beeld brengt. De respondenten worden vooraf geïnformeerd over de sociale impact van het project, waarna zij het vastgestelde projectbudget mogen verdelen. Innovatief aan de PWE is dat respondenten het vastgestelde budget ook kunnen veranderen door belastingen te verhogen of verlagen als dit voor hen belangrijke voordelen oplevert. Door de stakeholders op de stoel van de bestuurder te zetten, moeten zij de keuzes maken. Zo worden hun voorkeuren duidelijk met als doel om beleidsalternatieven te rangschikken naar wenselijkheid. Dit houdt in dat je als opdrachtgever het waarderingsproces bij de doelgroep legt.
Ex-post evaluatie
Bij ex-post evaluatie wordt een project na uitvoering beoordeeld op effectiviteit en efficiëntie. Het is een prestatie- of impactevaluatie die kijkt naar een strategie, project, activiteit of interventie, minimaal één jaar nadat de uitvoering van een project of de invoering van een strategie is afgerond. Daarbij kunnen hierboven genoemde methoden, zoals MKBA, MCA en IA, worden gebruikt. Dit kan nuttig zijn bij de beleidsverantwoording en om te leren van ervaringen. De voornaamste uitdaging ligt in het opstellen van een realistisch nul-alternatief voor de situatie zonder het gevoerde beleid.
broninformatie
Bovenstaande informatie komt uit de notitie ‘Werken aan een gezonde leefomgeving met behulp van maatschappelijke kosten-batenanalyses (MKBA’s)’. Deze notitie gaat dieper in op de uitdagingen en voorwaarden voor het goed inzetten van MKBA’s binnen gemeenten.