Op 10 oktober hebben het RIVM (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu) en TNO samen een webinar gegeven over de relevante indicatoren voor een Gezonde Leefomgeving. Daarbij waren ruim 130 aanwezigen. Ook de belangstelling achteraf was groot, vandaar dat het webinar terug te zien is. De link komt zo snel mogelijk online. Hieronder een verslag van het webinar.
Aanleiding en doel van het webinar
Er is steeds meer aandacht voor een gezonde leefomgeving op nationaal, regionaal en lokaal niveau. Veel gemeenten willen hieraan werken, maar weten niet altijd waar ze moeten beginnen. Het is belangrijk om te weten hoe de huidige situatie is, hoe gezond de leefomgeving nu is, en waar verbeteringen nodig zijn. Gemeenten, provincies en de rijksoverheid willen weten of de acties die ze ondernemen echt zorgen voor een gezondere leefomgeving. Ook private partijen, zoals projectontwikkelaars, willen weten waar ze zich op moeten richten. Afhankelijk van het plan en het doel zijn er verschillende indicatoren en data nodig.
Het doel van het webinar is om te horen wat de behoeften zijn en met die input een kernset van indicatoren voor een gezonde leefomgeving te maken. Deze kernset van indicatoren kan door professionals uit verschillende domeinen, zoals sociaal, gezondheid, fysiek en ruimtelijk, worden gebruikt. Het initiatief om een kernset van indicatoren te maken, is samen opgepakt door TNO en het RIVM, in samenwerking met GGD (Gemeentelijke/gewestelijke gezondheidsdienst)'en en de provincie Utrecht. Dit gebeurt binnen het kader van het Programma Gezonde Leefomgeving.
Wat is een gezonde leefomgeving?
Een gezonde leefomgeving beschermt tegen gezondheidsrisico’s, nodigt uit tot gezond gedrag en is aantrekkelijk en prettig. Het is een omgeving die mensen helpt goed te functioneren en zich te ontwikkelen, zowel alleen als samen met anderen. Thema’s zoals beweegvriendelijkheid, rust, groen en water, voedselomgeving, ontmoeten, luchtverontreiniging, geluidsoverlast, hittestress en veiligheid spelen hierbij een rol.
Hieronder staan verschillende factoren uit de leefomgeving die een positieve of negatieve invloed hebben op de gezondheid van mensen:
Positieve invloed
- Beweegvriendelijke omgeving
- Bewegen, ontspannen, ontmoeten
- minder overgewicht, minder hart- en vaatziekten, minder diabetes type 2
- Rustige plekken
- Ontspanning, mentaal herstel
- Groen en water
- Meer ontspannen, bewegen, ontmoeten, verkoeling
- lagere sterfte, betere mentale gezondheid
- minder hart- en vaatziekten, minder diabetes type 2, minder gezondheidsproblemen tijdens de zwangerschap
- Gezonde voedselomgeving:
- Gezond eten, ontspannen, ontmoeten
- minder overgewicht, minder hart- en vaatziekten, minder diabetes type 2
- Goede voorzieningen en sociale samenhang
- Meer zelfredzaamheid, minder eenzaamheid
Negatieve invloed
- Luchtverontreiniging
- Luchtwegklachten, hart- en vaatziekten, vroegtijdige sterfte
- Geluidsoverlast
- Hinder, stress, slaapverstoring, hoge bloeddruk, hart- en vaatziekten
- Geuroverlast
- Hittestress
- Slaapverstoring, uitdroging, beroertes, nierproblemen, ademhalingsproblemen, vroegtijdige sterfte
- Allergieën en infectieziekten door groen en water
- Maag- en darmklachten, luchtwegklachten, huidklachten, chronische klachten, vroegtijdige sterfte
- Veiligheidsrisico’s
- Overlast, bezorgdheid, letsel, sterfte
Waarom indicatoren voor een gezonde leefomgeving?
Indicatoren kunnen helpen om de kwaliteit van de leefomgeving, de gezondheid en de effecten van maatregelen te monitoren. Een indicator geeft betekenis aan een meting, heeft een signaalfunctie en geeft inzicht in ontwikkelingen. Het krijgt betekenis als er een norm, doel of referentie is bepaald. Indicatoren helpen bij de communicatie tussen beleidsmakers en bewoners over effecten en risico’s, en ondersteunen de ontwikkeling en evaluatie van beleid.
Hieronder staan voorbeeldvragen die een indicator kan beantwoorden:
- Hoe staat het met de kwaliteit van de leefomgeving en de gezondheid in mijn gemeente?
- Hoe weet ik of de doelen uit de omgevingsvisie of gezondheidsnota worden behaald?
- Doen we het beter of slechter dan de buren?
- Voldoen we aan de normen (streefwaarden/advieswaarden)?
- Wat zijn de gevolgen van ingrepen in de leefomgeving voor de gezondheid?
Hier zijn voorbeelden van huidige indicatorensets:
- Atlas Leefomgeving | Atlas Leefomgeving
- Gezonde Stad Index 2024 | Arcadis
- QuickScan Gezonde Leefomgeving | GGD voor Professionals - Gelderland-Midden
Wat mist er nu?
Wat mist er in de huidige sets? De huidige sets zijn niet volledig en er is te weinig aandacht voor mentale en sociale gezondheid. Ook ontbreekt de aandacht voor de diversiteit, kwaliteit en compleetheid van voorzieningen. Er is nog geen landelijk gedragen kernset die vergelijkingen mogelijk maakt en breed toepasbaar is.
Landelijke indicatoren die lokaal toepasbaar zijn, zijn belangrijk. Het betrekken van inwoners en organisaties is essentieel. Er is behoefte aan indicatoren voor een gezonde leefomgeving, maar te veel indicatoren maken het moeilijk om ze te gebruiken. Daarom is het belangrijk om een behapbare basisset te maken, waar later extra indicatoren aan toegevoegd kunnen worden. We moeten een goede balans vinden tussen een beperkte en een brede set indicatoren. Daarnaast is het belangrijk om rekening te houden met de wisselwerking tussen indicatoren op korte en lange termijn en met verdelingseffecten. In de zoektocht naar de kernset moeten de indicatoren aan de volgende criteria voldoen:
- Toepasbaar in de openbare ruimte
- Bieden handelingsperspectief
- Duidelijke relatie met gezondheid
- Focus op kwaliteit van fysieke en sociale leefomgeving
- Begrijpelijk voor publieke en private partijen
- Wetenschappelijk onderbouwd
- Onzekerheden duidelijk vermeld
- Openbare data
Voorbeelden vanuit verschillende organisaties
Marieke Theeuwen | Provincie Utrecht
Welke thema’s gebruiken jullie? Een van de belangrijkste taken van de provincie is de fysieke leefomgeving. Belangrijke aspecten zijn geluid, lucht, geur, externe veiligheid, hittestress en bewegen. Andere aspecten zoals mentale en sociale gezondheid komen hier nog niet echt in terug.
Gebruiken jullie hier een tool voor? De Provincie Utrecht werkt met een digital twin. Dit is een digitale kopie van de omgeving. In deze digital twin zit een module voor gezonde gebiedsontwikkeling, die zich richt op fysieke gezondheid. De digital twin helpt bij gesprekken met verschillende groepen binnen de gemeente, zoals gebiedsontwikkelaars, inwoners en de raad. Vanuit de provincie zelf zie ik [Marieke] niet zoveel belang om ook met de sociale kant bezig te zijn; dat is aan de gemeenten. Gemeenten hebben te maken met een bredere gebiedsontwikkeling. Samen met gemeenten en GGD (Gemeentelijke/gewestelijke gezondheidsdienst)’en kijken we naar de mogelijkheden om de huidige indicatoren uit te breiden. Het doel hiervan is dat de digital twin ook voor omgevingsbeleid bruikbaar is.
Hoe ziet een indicator eruit? Wij geven per indicator een bandbreedte aan van minimale kwaliteit tot optimale kwaliteit. Het idee van de bandbreedte is dat je een richting wilt geven zonder te star te zijn. Het is lastig om keuzes te maken welke indicatoren bijdragen aan de doelen uit de omgevingsvisie. Ook is het kiezen voor een bepaalde bandbreedte moeilijk, omdat er nog veel onderwerpen zijn die nog niet in cijfers zijn uitgedrukt. Voor deze kwalitatieve waarden hebben we richtlijnen opgesteld waarbij ontwikkelaars een "alert" krijgen wanneer hier niet aan voldaan wordt.
Karien van den Bergh | GGD Hart voor Brabant
Wat is de Brabantse Omgevingsscan of BrOS? Met drie Brabantse GGD (Gemeentelijke/gewestelijke gezondheidsdienst)’en [West-Brabant, Hart van Brabant en Brabant-Zuidoost] hebben we gekeken hoe we de gezonde leefomgeving meer aandacht kunnen geven. Een projectgroep met onderzoekers, beleidsmedewerkers en experts op het gebied van milieu en gezondheid heeft hierover nagedacht. Dit heeft geresulteerd in de Brabantse Omgevingsscan (BrOS).
Welke data wordt gebruikt in de BrOS? Als GGD verzamelen we al veel data. In de BrOS geven we deze data weer. Een deel van de data komt uit de gezondheidsmonitor. Een deel van de vragen is landelijke vastgesteld. Daarnaast kan elke GGD zelf bepalen welke vragen ze toevoegen aan die monitor. In Brabant stellen we naast de landelijke vragen ook expliciet vragen over de gezonde leefomgeving, dit vinden we een belangrijk onderwerp.
Waarvoor wordt de BrOS gebruikt? De BrOS heeft een dashboard inclusief een kaart en kan gebruikt worden als inspiratietool. Daarnaast heeft het ook een database. We geven presentaties en voeren gesprekken in diverse gemeenten. We bieden aanvullende producten en denken mee met omgevingstafels en werkateliers. We geven input voor adviezen en hebben een "koffertje" met hulpmiddelen.
Voor meer informatie: Home | Brabantscan
Stijn Boogerd | Bouwfonds Gebiedsontwikkeling
Wat doet BPD op het gebied van gezondheid? BPD, het Bouwfonds Gebiedsontwikkeling, is actief in heel Nederland en ontwikkelt prettige leefomgevingen. Drie jaar geleden hebben we 'prettig' vervangen door 'gezond'. Sindsdien werken we in verschillende projecten met een gezonde aanpak, de Schijf van 7. Deze aanpak is niet verplicht voor alle projecten, maar we gebruiken hem wel.
Wat is de Gezonde Aanpak? De Gezonde Aanpak is ontwikkeld op basis van bestaande raamwerken en is een procesaanpak. Als het te complex wordt, landen de thema's minder bij ontwikkelaars. We hebben ook besloten om geen wegingsfactor aan de thema's te hangen: thema's als luchtkwaliteit laten zich moeilijk vergelijken met het aantal supermarkten in de omgeving. We gebruiken een dashboard met een overzicht van verschillende belanghebbenden. Het is belangrijk dat de kennis in het plan wordt opgenomen. Het gaat er niet om welke thema’s het zijn, maar om het maken van keuzes. Het dashboard is niet openbaar toegankelijk omdat een deel van de data betaalde, niet-openbare data is.
Welke thema’s gebruiken jullie? We gebruiken thema’s uit het fysieke domein zoals mobiliteit, groen, ontmoeten en voorzieningen. Daarnaast gebruiken we thema’s uit de GGD (Gemeentelijke/gewestelijke gezondheidsdienst) gezondheidsmonitor (algemeen, fysiek en mentaal). In totaal gebruiken we 28 thema’s als hulpmiddel. Deze zijn niet allemaal wetenschappelijk onderzocht, maar wel goed onderbouwd. Als het te complex wordt, landen de thema’s minder goed. Als ontwikkelaar werken we vooral op buurt- of wijkniveau. We maken geen weging van de thema’s, want luchtkwaliteit is moeilijk te vergelijken met het aantal supermarkten in de omgeving.
Hoe ga je om met verschillende belangen? In veel projecten zijn er verschillende belangen. De Gezonde Aanpak kan daarbij helpen. Het biedt niet het meest gedetailleerde inzicht, maar wel een overzicht. Het is een startpunt en wij zorgen ervoor dat het praktisch en concreet wordt.
Zien jullie al impact? We werken nu drie jaar met deze aanpak, wat nog te kort is om echt veranderingen te zien. Gemiddeld zijn we namelijk tien jaar met een plan bezig. Het zorgt wel voor bewustwording van thema’s die met gezondheid te maken hebben. De ruimte is beperkt en het helpt om keuzes te maken.
Belangrijke punten van de panelleden
- Geef een concrete waarde aan de indicator. Wees niet te strikt in de praktijk, zodat er ruimte is om te zoeken naar wat past. Een indicator moet een bandbreedte geven tussen minimale en optimale kwaliteit.
- Zorg voor draagvlak, zodat de indicatoren gebruikt worden. Een perfect model dat niet gebruikt wordt, is niet goed. Een imperfect model dat veel gebruikt wordt, is beter. Verbeter de samenwerking met gemeentes en de VNG (Vereniging van Nederlandse Gemeenten). Werk oplossingsgericht en maak het niet te complex of duur, want dat schrikt mensen af.
- Maak duidelijk wat het doel is van de kernset indicatoren. Is het bedoeld voor gesprekken, als checklist of voor iets anders?
Input vanuit de zaal
Wie waren er aanwezig?
De aanwezigen bij het webinar zijn werkzaam bij de GGD (Gemeentelijke/gewestelijke gezondheidsdienst), provincies, gemeenten, private partijen, kennisinstellingen, omgevingsdiensten, Rijkswaterstaat, ministeries en de Vlaamse overheid. Daarnaast waren er verschillende domeinen vertegenwoordigd, waaronder het ruimtelijk en fysiek domein, maar ook het gezondheids- en sociaal domein. Van de aanwezigen had 44% eerder gewerkt met indicatoren voor een gezonde leefomgeving. Dit betekent dat de meeste mensen nog nooit met een kernset aan indicatoren voor een gezonde leefomgeving hebben gewerkt. De deelnemers van het webinar hoopten inspiratie op te doen, voorbeelden te krijgen, hun kennis te vergroten en concrete tips te ontvangen.
Tijdens het webinar zijn verschillende vragen gesteld aan het publiek. Een kernset indicatoren voor een gezonde leefomgeving moet om verschillende redenen bruikbaar zijn. Deze redenen zijn: het bepalen en volgen van beleidsdoelen, het geven van richting aan het ontwerp van de fysieke leefomgeving, het verkrijgen van inzicht in een gebied, het opstellen van een gebiedsvisie of plan, het adviseren over kansen en risico’s, het kunnen vergelijken (in tijd of tussen gebieden), en het starten van gesprekken. Veel deelnemers vonden dat meerdere opties gecombineerd moeten worden.
Voor een milieueffectrapportage (MER) moet er een kernset indicatoren voor een gezonde leefomgeving zijn. Deze set moet opstellers de mogelijkheid bieden om relevante indicatoren te kiezen, een standaard set indicatoren bevatten die aangevuld kan worden met contextspecifieke indicatoren, en onderscheid maken tussen rurale en stedelijke indicatoren en tussen verschillende schaalniveaus. Alle indicatoren moeten worden meegenomen.
De thema's die indicatoren moeten bevatten zijn onder andere bewegen, groen, ontmoeten, luchtkwaliteit, mentale gezondheid, milieu en nog veel meer.
Belangrijke punten uit de chat:
- Denk goed na over de indicatoren. Ze moeten door een meerderheid gedragen worden en bewoners moeten zich erin herkennen.
- Wat hebben bewoners nodig in hun woon- en leefomgeving om hun gezondheid te verbeteren?
- Neem indicatoren mee waar bewoners individueel geen invloed op hebben, zoals ongezonde buitenlucht.
- Zorg voor geïnformeerde gedragenheid om negatieve discussies te vermijden.
- Hoe kijken degenen die ermee moeten werken (zoals ruimtelijke ordening en ontwikkelaars) hiernaar? Wat is hun behoefte?
- Kijk naar de wisselwerking. Groen heeft bijvoorbeeld effect op bewegen, hitte en mentale gezondheid.
- Focus op hoe de indicatoren gebruikt worden.
- Met de Omgevingswet wordt de taak en verantwoordelijkheid van gemeenten groter. Inzicht met een goede kernset is zeer wenselijk.