Samen aan de slag voor een gezonde leefomgeving
Online bijeenkomst van het Netwerk Maak Ruimte voor Gezondheid op 15 oktober 2021
In het derde webinar van het netwerk Maak Ruimte voor Gezondheid in 2021 trekken we het land in. Dit doen we met de presentatie van drie actuele ontwikkelingen in onderzoek, beleid en praktijk rondom het thema gezonde leefomgeving:
- Het LEGO onderzoek heeft lokale en regionale behoeftes voor het werken aan een gezonde leefomgeving geïnventariseerd. Hoe komt dit samen met de organisatie van het nieuwe landelijke Programma Gezonde Groene Leefomgeving (PGGL)?
- We kijken hoe de werkwijze en maatregelen ontwikkeld voor het Gezond Ontwerpen (GO) van de stedelijke leefomgeving vertaald wordt naar het landelijk gebied in Noord-Nederland.
- Voor de Verstedelijkingsstrategie Metropoolregio Amsterdam is de leefomgeving en gezondheid in kaart gebracht van de bewoners van de verschillende gemeenten. Wat levert dit op?
Daarna gaan vertegenwoordigers van onder andere gemeentes, GGD (Gemeentelijke/gewestelijke gezondheidsdienst), provincie, kennisinstituut en adviesbureaus met elkaar in gesprek (vind de verslagen via de links rechts op deze pagina): "Wat is in de praktijk geleerd over het samenbrengen van deze kennis over de leefomgeving en de gezondheid van bewoners in lokale, regionale en landelijke toekomstplannen?"
Lees hieronder verder over de drie plenaire sessies.
“Bouwen met inzicht”: op weg naar een gezonde, groene leefomgeving
Frank den Hertog (RIVM (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu)/LEGO) & Maaike van Meerten (Kwartiermaker Programma Groene Gezonde Leefomgeving)
Het nieuwe Programma Gezonde en Groene Leefomgeving (PGGL) is een initiatief van het Ministerie van VWS en het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat. Het doel van dit programma is om gezondheid beter te kunnen uitwerken bij opgaven rondom de verstedelijking en herinrichting van de leefomgeving. Het LEGO-onderzoek biedt bouwstenen voor dit programma. LEGO is uitgevoerd door het RIVM en heeft lokale en regionale kennisbehoeftes voor het werken aan een gezonde leefomgeving geïnventariseerd. Frank den Hertog behandelt de 4 conclusies van het LEGO-onderzoek.
- Conclusie 1: Integraal samenwerken is nodig voor het werken aan een groen en gezonde leefomgeving. Dit vraagt om een heldere samenwerkingsstructuur, vaardigheden en een gezamenlijke visie. Maar hoe organiseren we nou een betere samenwerking?
- Conclusie 2: Kennis is beschikbaar, maar niet altijd goed bruikbaar of lastig vindbaar. Er is behoefte aan integrale kennis. Veel kennis wordt gehaald uit eigen kennisnetwerk (dichtbij).
- Conclusie 3: Er is veel behoefte aan bewezen en gegronde (“evidence-based”) praktijkvoorbeelden.
- Conclusie 4: Private partijen spelen een belangrijke rol maar hebben vaak minder kennis over gezondheid en gezond ontwerp. Er is behoefte aan nieuwe samenwerkingen .
Maaike van Meerten legt uit dat het doel van het programma Gezonde en Groene Leefomgeving is om lokale, regionale en landelijke organisaties te ondersteunen bij het integraal meenemen van gezondheid bij de inrichting van de leefomgeving. Kennis, instrumenten en praktijkvoorbeelden moeten nog meer met elkaar verbonden worden. Het programma wordt opgezet door RIVM en ZONMW in samenwerking met landelijke, regionale en lokale overheden, en andere partijen zoals GGDen en Staatsbosbeheer. Het uiteindelijke doel van dit programma is om alle professionals en bestuurders te stimuleren gezondheid als vanzelfsprekend te zien en integraal mee te nemen in plannen en besluitvorming. Een lerend systeem wordt opgezet binnen PGGL om ervoor te zorgen dat er blijvend kan worden geacteerd op de toekomstige situatie rondom een gezonde groene leefomgeving.
De werksessies gerelateerd aan LEGO en het PGGL programma gaan nader in op conclusie 1 t/m 3 van het LEGO onderzoek, om inzicht en meer bouwstenen te genereren voor de ontwikkeling van het PGGL programma.
kader 1
"Welke integrale kennis en ondersteuning zijn nodig voor een gezondheid bevorderende en -beschermende leefomgeving op lokaal en regionaal niveau?"
Het LEGO onderzoek is ingesteld om deze vraag te beantwoorden. Om de bouwstenen voor leefomgeving en gezondheid te verzamelen worden de resultaten uit vier onderzoeken gecombineerd:
- actorenanalyse op landelijk, regionaal en lokaal niveau;
- aanbodanalyse van kennisproducten (met name van RIVM (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu));
- behoeften van actoren aan integrale kennis en ondersteuning;
- en pilots in vijf gemeenten.
De focus ligt op het gemeentelijke niveau. Tussentijdse bevindingen vormen de basis voor een kamerbrief met doel en randvoorwaarden voor het Programma Gezonde Groene Leefomgeving. Lees meer over het LEGO onderzoek en de LEGO methode in dit nieuws item.
Meer informatie: https://www.gezondeleefomgeving.nl/nieuws/LEGO
GO! kennis in de praktijk: tools voor een gezonde leefomgeving op het platteland
Judith Hin (RIVM (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu), Onderzoeker Leefomgeving en Gezondheid)
De GO!-methode (zie ook https://gezondeleefomgeving.nl/instrumenten/GO) is een snelle, integrale benadering om gezonde leefomgevingsmaatregelen te nemen in het sociale en ruimtelijke domein. De methode is met name toegepast in het stedelijk gebied. Hoe vertaalt deze zich naar het landelijk gebied? Judith Hin deelt de ervaringen met deze methode in Groningen, Friesland en Drenthe.
De GO! methode neemt aspecten rondom gezondheidsbevordering en gezondheidsbescherming mee. Kennis staat hierin centraal. Er wordt eerst samen met regionale kennisbronnen (bewoners, de gemeente en objectieve databronnen) een snelle beoordeling (“rapid assessment”) gemaakt van de lokale leefomgeving om inzicht te krijgen over logische vervolgstappen. Vervolgens wordt er cyclisch gewerkt om bij te sturen op basis van voortschrijdend inzicht. Op deze manier kan de GO! methode doorlopend worden gebruikt (zie ook kader hieronder).
Twee tools die zijn ontwikkeld vanuit de GO! methode, de dataroos en de maatregelendatabase, ondersteunen het proces om kennis gestuurd aan de gezonde leefomgeving te werken. De dataroos geeft een snel overzicht van de stand van zaken over de leefomgeving en gezondheid op wijkniveau, terwijl de maatregelendatabase een overzicht geeft van effectieve maatregelen om de leefomgeving gezonder in te richten. Op het platteland spelen andere thema’s dan in de stad of spelen thema’s op een andere manier, hierdoor zijn op het platteland soms andere maatregelen nodig. Denk hierbij aan aspecten als:
- demografie (bijv. vergrijzing);
- lage bereikbaarheid van openbaarvervoer;
- gebrek aan nabije voorzieningen;
- sterke sociale cohesie;
- woonsituatie (bijv. grotere tuinen en woningen t.o.v. de stad).
De basis van de GO! methode legt de nadruk op contact met bewoners, vaker de GGD (Gemeentelijke/gewestelijke gezondheidsdienst) aan tafel en veel studenten betrekken. Verder gaat men met kleine initiatieven aan de slag. Hierbij is draagvlak vanuit het gemeentelijk bestuur noodzakelijk. De rol van participerende bewoners is ook heel belangrijk (eigenaarschap ideeën bij bewoners of gemeente).
De belangrijkste les uit dit project is dat er geen standaard aanpak bestaat voor het gezonder maken van de leefomgeving. Op het platteland kunnen andere maatregelen succesvol zijn. De aandacht voor de context is dus essentieel.
Bij brede ambities rondom lokale gezondheid, hoe ga je efficiënt en targeted te werk?
Hoe ga je efficiënt en doelgericht te werk bij brede ambities rondom lokale gezondheid?
De GO! methode is cyclisch en maakt gebruik van een “learning by doing” aanpak. De methode wordt hierdoor aangepast naar aanleiding van lessen uit de praktijk. De kennis en ervaring van bewoners staat centraal. Eerst wordt het dorpsprofiel in kaart gebracht aan de hand van bestaande data. Daarna worden tijdens bijeenkomsten de meest relevante thema’s die spelen bij bewoners op tafel gelegd. Deze worden gespiegeld met professionals uit het sociale en fysieke domein. Er worden keuzes gemaakt voor logische eerste stappen. Dit zijn concrete maatregelen die in kleine stappen worden uitgevoerd en worden gemonitord. Deze aanpak stimuleert het integrale gesprek bij gemeenten en werkt goed voor de positie van bewoners in dit proces.
De GO! tools zijn nog in ontwikkeling. In 2022 komt een werkboek voor gemeenten beschikbaar waarmee zij zelf aan de slag kunnen. In dit werkboek worden alle stappen van de methode, voorbeelden en aandachtspunten beschreven. De dataroos en maatregelendatabase zijn nog in ontwikkeling.
Verstedelijking en gezondheid: een analyse van de Metropoolregio Amsterdam
Ralph Ploeger (opdrachtgever MRA Analyse)
De Metropoolregio Amsterdam (MRA) en het Rijk werken samen aan een Verstedelijkingsstrategie. Hoe kun je verstedelijking zo inrichten dat het ook aan gezondheid bijdraagt? En hoe zorgt verstedelijking ervoor dat gebieden niet ongezonder worden?
Belangen uit de domeinen wonen, werken en bereikbaarheid zijn veelal leidend rondom verstedelijking. Gezondheid van de bewoners als opgave is minder in beeld. Om gezondheid als leidend principe mee te nemen is er een data gedreven basis nodig. Daarom heeft het RIVM (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu) een kaart ontwikkeld die het ruimtelijke en sociale domein samenbrengt en inzicht geeft in de mate van leefomgevingskwaliteit en gezondheidssituatie van gebieden binnen de MRA. De kaart sloeg aan bij bestuurders omdat het een integraal overzicht gaf waar knelpunten en kansen op gebied van leefomgeving, sociaal en gezondheid liggen. Gemeenten met veel kwetsbare bewoners ervaren erkenning ten aanzien van de gezondheidsstatus binnen hun gemeente. Daarnaast laat de kaart zien dat er ook gebieden zijn waar de leefomgeving gezonder is, of waar kansen liggen om de gezondheid te verbeteren door ruimtelijke interventies. De kaart is vertaald naar kaarten met ruimtelijke interventies om de gezondheid te beschermen en bevorderen.
Aan de bestuurlijke tafels ontstaan twee dilemma’s met betrekking tot het meenemen van gezondheidsaspecten in de verstedelijkingsstrategie van de MRA:
- Gaan we ons richten op het versterken van de lokale gezondheidssituatie, of gaan we ons richten op het verhogen van de gemiddelde gezondheid binnen de MRA als geheel?
- Gezondheidsopgave vooraan zetten of moeten de gezondheidsgrenzen worden opgezocht ten behoeve van andere dilemma’s (bijv. woontekort oplossen).
Hoe kunnen lusten en lasten verstedelijking regio verdeelt worden?
Hoe kunnen lusten en lasten van verstedelijking in de regio verdeeld worden?
In de overweging om de gezondheidsbevordering en -bescherming mee te nemen binnen een regio kunnen lokale, regionale en nationale belangen elkaar in de weg zitten. Een voorbeeld is de energietransitie. De Noordzee windparken, die deels energie leveren aan de MRA, zijn onderdeel van de energietransitie. De opgewekte energie moet aanlanden in de IJmond, waar (fysiek) ruimte moet worden gecreëerd voor deze opvang. Dit leidt op zijn beurt tot extra ruimtebeslag in een gebied waar de milieu- en gezondheidssituatie kwetsbaar is en te weinig ruimte is voor gezondheid bevorderende maatregelen. Dit is daarmee een voorbeeld van een regionale/landelijke maatregel die lokaal negatieve gevolgen heeft voor de gezondheid.